زمان تقریبی مطالعه: 7 دقیقه
 

مدرسه تاجیه




تاجیّه، مدرسه‌ای مشهور در بغداد، منسوب به مؤسس آن تاج‌الملک ابوالغنائم است.
[۱] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۶۷۷.    



۱ - بنای مدرسه


تاج‌الملک‌ به سبب رقابت با خواجه نظام‌الملک طوسی (مق‌ ۴۸۵ق/۱۰۹۲م)، وزیر صاحب اقتدار ملکشاه سلجوقی (حک‌ ۴۶۵-۴۸۵ق)، و از جهت ارادتی که به شیخ ابواسحاق شیرازی (د ۴۷۶ق/۱۰۸۳م) داشت، نخست دستور داد تا در گورستانی در باب ابرز (یا بِیَبْرَز، محله‌ای در بغداد) که جماعتی از پیشوایان شافعی، از جمله ابواسحاق، مدفون بودند، بر تربت ابواسحاق آرامگاهی ساختند و سپس در کنار آن، مدرسه‌ای به تقلید از مدرسۀ نظامیه ساخت و نام آن را «تاجیه» گذارد و بر شافعیان وقف کرد.
[۲] ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۶، ص۲۹۶.    
[۳] حموی، یاقوت، بلدان، ج۲، ص۵.    
[۴] ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
[۵] صفا، ذبیح‌الله، مدرسه، ج۱، ص۷۲۲، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳م، ج ۱.

تاجیه در ۴۸۲ق، با حضور تاج‌الملک که در این هنگام، مستوفی ملکشاه بود و فخرالاسلام ابوبکر قفال چاچی، شاگرد برجسته و معید درس ابواسحاق، برای القای نخستین درس، افتتاح گردید و نام‌گذاری شد؛ علاوه بر مدرسه، بعدها آن گورستان و محله نیز به تاجیه معروف شدند.
[۶] ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۶، ص۲۹۶.    
[۷] ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
[۸] ‌سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۰، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    


۲ - مدرسان مدرسه


قفال چاچی به عنوان اولین مدرس این مدرسه نزدیک به یک ربع قرن بدین کار ادامه داد و سرانجام پس از مرگِ کیاهراسی (د ۵۰۴ق/۱۱۱۰م) مدرس نظامیۀ بغداد، به جانشینی او برگزیده شد و تدریس در تاجیه را ترک گفت.
[۹] ‌سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    

استاد‌ دیگر مدرسۀ تاجیه، ‌ شرف‌الدین‌ یوسف‌ دمشقی‌ (د ۵۶۳ق/ ۱۱۶۸م) بوده است و چنان‌که آورده‌اند: «در این مدرسه ساکن بود و با درس‌های خود کهنگی آن را نو ساخت»
[۱۰] بنداری، فتح، تاریخ‌دولة آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۹۷، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
از همین تعبیر به خوبی برمی‌آید که استادان در مدرسۀ تاجیه اقامت داشته‌اند؛ همچنین می‌توان دریافت که مدرسۀ تاجیه در نیمۀ اول سدۀ ۶ق دستخوش رکود علمی و آموزشی بوده است، اما از مجالس وعظ برخی از فقیهان در این مدرسه، گزارش‌هایی در منابع موجود است که کم و بیش حکایت از فعال بودن این مرکز آموزشی دارد. از جمله ابوالوفا عبیدالله بن هبةالله از مردم اصفهان، مشهور به شَفَرْوَد از واعظان حنفی مذهب،
[۱۱] ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۰۷.    
احمد غزالی، برادر محمد‌ غزالی،
[۱۲] ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۷، ص۲۳۷، حیدرآباددکن، ۱۳۵۹ق.    
[۱۳] همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، ج۱، ص۳۰۳، تهران، ۱۳۴۲ش.
ابومحمد چاچی (د ۵۲۸ق/۱۱۳۴م)، فرزند و شاگرد قفال چاچی که مجلس وعظی در تاجیه برپا می‌کرده‌اند.
[۱۴] ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۲۷، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    


۳ - تحصیل کردگان مدرسه


اگرچه در منابع از دانش آموختگان مدرسۀ تاجیه یاد نشده است، اما به نظر می‌رسد که علاوه بر ابومحمد چاچی، برخی از شاگردان و راویان قفال چاچی، همچون: ابومُعَمَّر بقاء بن عمر اَزَجی، ابوالحسن علی بن احمد یزدی، ابوبکر ابن نَقور، شهدة الکاتبه و ابوطاهر سلفی بایستی از تحصیل کردگان مدرسۀ تاجیه بوده باشند.
[۱۵] ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۱، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
[۱۶] ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۲۷، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
[۱۷] ذهبی، محمد، العبر، ج۳، ص۶۵، به‌کوشش محمد سعید بن بسیونی‌زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    


۴ - فعالیت مدرسه


از گزارش ابن‌اثیر چنان برمی‌آید که تاجیه در زمان وی، یعنی اواسط نیمۀ نخست سدۀ ۷ق/۱۳م فعال بوده است.
[۱۸] ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل، ج۱۰، ص۱۸۰.    
البته ــ چنان‌که اشاره شد ــ مدرسۀ تاجیه هم در امر آموزش دچار رکود گردیده، و هم گویا ساختمان آن، یا به علت فرسودگی و یا به احتمال قوی به دست غلامان نظامیه تخریب شده بود،
[۱۹] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۶۷۷.    
زیرا خواهر زادۀ تاج‌الملک، تاج‌الدین ابن دارَست‌ فارسی، در مدت کوتاه وزارتش در دستگاه سلطان مسعود سلجوقی در ۵۴۱ق/۱۱۴۶م، مدرسۀ تاجیه را نوسازی کرد و سپس شرف‌الدین دمشقی را به مدرسی در آن مدرسه گماشت.
[۲۰] بنداری، فتح، تاریخ‌دولة آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۹۷، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.


۵ - وقف شافعیان


در برخی منابع
[۲۱] ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۷، ص۲۳۷، حیدرآباددکن، ۱۳۵۹ق.
تصریح شده که مدرسۀ تاجیه را تاج‌الملک خود بر شافعی مذهبان وقف کرده است، اما از منابع مالی و موقوفات آن گزارشی در دست نیست. همچنین دربارۀ سبک معماری تاجیه و نیز در باب شیو‌ه‌های آموزشی آن اطلاعی نداریم، اما چون تأسیس آن را به تقلید از مدارس نظامیه دانسته‌اند،
[۲۲] صفا، ذبیح‌الله، مدرسه، ج۱، ص۷۲۲، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳م، ج ۱.
[۲۳] Bosworth، C E،» The Political and Dynastic History of the Iranian World «، The Cambridge History of Iran، vol v، ed J A Boyle، Cambridge، ۱۹۶۸، ص۷۴.
می‌توان به تقریب مدرسۀ تاجیه را شبیه به همان مدارس دانست.

۶ - فهرست منابع


(۱) ابن‌اثیر، الکامل.
(۲) ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباددکن، ۱۳۵۹ق.
(۳) ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۴) بنداری، فتح، تاریخ‌دولة آل‌سلجوق، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۵) ذهبی، محمد، العبر، به‌کوشش محمد سعید بن بسیونی‌زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۶) ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
(۷) صفا، ذبیح‌الله، «مدرسه»، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳م، ج ۱.
(۸) همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۹) حموی، یاقوت، بلدان.
(۱۰) Bosworth، C E،» The Political and Dynastic History of the Iranian World «، The Cambridge History of Iran، vol v، ed J A Boyle، Cambridge، ۱۹۶۸.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۶۷۷.    
۲. ↑ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۶، ص۲۹۶.    
۳. ↑ حموی، یاقوت، بلدان، ج۲، ص۵.    
۴. ↑ ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۵. ↑ صفا، ذبیح‌الله، مدرسه، ج۱، ص۷۲۲، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳م، ج ۱.
۶. ↑ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۶، ص۲۹۶.    
۷. ↑ ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۸. ↑ ‌سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۰، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۹. ↑ ‌سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۱۰. ↑ بنداری، فتح، تاریخ‌دولة آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۹۷، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۱۱. ↑ ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۰۷.    
۱۲. ↑ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۷، ص۲۳۷، حیدرآباددکن، ۱۳۵۹ق.    
۱۳. ↑ همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، ج۱، ص۳۰۳، تهران، ۱۳۴۲ش.
۱۴. ↑ ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۲۷، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۱۵. ↑ ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۷۱، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۱۶. ↑ ‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۲۷، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.    
۱۷. ↑ ذهبی، محمد، العبر، ج۳، ص۶۵، به‌کوشش محمد سعید بن بسیونی‌زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    
۱۸. ↑ ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل، ج۱۰، ص۱۸۰.    
۱۹. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۶۷۷.    
۲۰. ↑ بنداری، فتح، تاریخ‌دولة آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۹۷، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۱. ↑ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۷، ص۲۳۷، حیدرآباددکن، ۱۳۵۹ق.
۲۲. ↑ صفا، ذبیح‌الله، مدرسه، ج۱، ص۷۲۲، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳م، ج ۱.
۲۳. ↑ Bosworth، C E،» The Political and Dynastic History of the Iranian World «، The Cambridge History of Iran، vol v، ed J A Boyle، Cambridge، ۱۹۶۸، ص۷۴.


۸ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاجیه»، شماره۵۶۸۴.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.